Metody realizacji szkoleń w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy to zagadnienie bardzo bogate w treści, obejmujące wielość i rozmaitość rozwiązań oraz propozycji dotyczących różnorodnych sposobów pracy osób prowadzących szkolenia z uczestnikami, partnerów dialogu edukacyjnego.
Poszukując wiedzy na temat metod kształcenia, odwołamy się do dydaktyki ogólnej, która zajmuje się uczniem i nauczycielem, a w naszym przypadku uczestnikiem szkoleń bhp i edukatorem.
Jak podaje Wincenty Okoń – metoda kształcenia to wypróbowany i systematycznie stosowany układ czynności nauczyciela i uczniów, realizowanych w celu spowodowania założonych zmian w osobowości uczniów [1]. Znaczenie metody podkreśla także Tadeusz Kotarbiński, który zauważa, że „przez metodę rozumie się zwykle sposób z góry określany dla zastosowania go w licznych i podobnych przypadkach” [2]. Franciszek Bereźnicki proponuje posługiwanie się metodą nauczania i metodą uczenia się, wskazując tym samym na komplementarność dwóch aktywności: ucznia (uczestnika szkolenia) i nauczyciela (edukatora bhp) [3].
W metodyce prowadzenia szkoleń bhp przez metodę możemy rozumieć sposób pracy osoby prowadzącej szkolenie (metody szkolenia) i sposób pracy uczestników tegoż szkolenia (metody uczenia się). W takim dualnym podejściu do rozumienia pojęcia metody warto podkreślić fakt wzajemnego warunkowania aktywności podmiotów uczestniczących w procesie szkolenia.
Bardzo trafnie podkreśla to Władysław Zaczyński: „Metoda nauczania to celowo i systematycznie stosowany sposób kierowania pracą uczniów w procesie dydaktycznym, użyty ze świadomością możliwości jego zastosowania” [4]. To ujęcie metody wskazuje na rolę edukatora, jego funkcje pełnione podczas planowania, organizowania i realizowania szkolenia bhp, inspirowanie uczestników do różnorodnych aktywności. Dobór metody szkolenia nie powinien być przypadkowy, lecz wynikać z rozważenia wielu uwarunkowań, m.in. analizy następujących czynników: potrzeby odbiorców szkolenia; staż pracy w zawodzie, środowisko pracy; jaki rodzaj szkolenia, treści; liczba uczestników, warunki organizacyjne szkolenia; dostępność środków dydaktycznych (mediów).
Poglądy dydaktyków na temat podziału metod nauczania są bardzo różnorodne. Dokonałam przeglądu klasyfikacji metod nauczania i poniżej prezentuję te, które mogą mieć zastosowanie w metodyce szkoleń bhp.
Warto pamiętać, że w praktyce szkoleniowej metody wzajemnie się integrują i uzupełniają. Wskazane jest stosowanie metod, które angażują uczestnika wielozmysłowo (wzrok, słuch, dotyk, emocje). Wyborowi metody towarzyszy namysł nad dostępnością mediów (środków dydaktycznych, pomocy…).
| Autor |
Kryterium |
Rodzaje metod |
| Bogdan Nawroczyński |
1. Aktywność nauczyciela i uczniów.
2. Miejsce zajęć. |
Podające
Poszukujące
Laboratoryjne [5] |
| Zbigniew Zborowski |
1. Postawa uczniów w procesie nauczania – uczenia się.
2. Przebieg procesu poznawczego (słuchanie, dialog z nauczycielem, praca samodzielna). |
Podające (wykład, opowiadanie)
Poszukujące (pogadanka heurystyczna, dyskusja)
Kierowanie samodzielną pracą (praca z książką, praca laboratoryjna) [6] |
| Wincenty Okoń |
1. Rodzaj przekazu informacji (słowo, obraz, działanie).
2. Sposób percepcji wiedzy przez odbiorców. |
Słowne (pogadanka, opis, opowiadanie, wykład, dyskusja, praca z książką)
Oglądowe (pokaz, obserwacja, demonstracja) [7]
Praktyczne (met. laboratoryjna i zajęć praktycznych) [7] |
| Wincenty Okoń |
1. Dominacja aktywności podmiotów procesu szkolenia.
2. Sposób przekazu wiadomości.
3. Źródło wiadomości.
4. Kształcenie wielostronne. |
Metody asymilacji wiedzy (podające)
Metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy (problemowe)
Metody waloryzujące (eksponujące)
Metody praktyczne [1] |
| Franciszek Szlosek |
1. Aktywność uczących się.
2. Podmiotowość uczącego się.
3. Zmiana roli i funkcji prowadzącego zajęcia/szkolenie.
4. Zmiany w procesie kształcenia. |
Podające (wykład informacyjny, pogadanka, opowiadanie, opis, prelekcja, anegdota, odczyt, objaśnienie lub wyjaśnienie)
Problemowe (wykład problemowy, wykład konwersatoryjny, klasyczna metoda problemowa, aktywizujące)
Programowane (z użyciem komputera, z użyciem maszyny dydaktycznej, z użyciem podręcznika programowego)
Eksponujące (pokaz łączony z przeżyciem, film, sztuka teatralna, ekspozycja)
Praktyczne (pokaz z objaśnieniem, pokaz z instruktażem, ćwiczenia – przedmiotowe, laboratoryjne, produkcyjne, metoda projektów, metoda przewodniego tekstu) [8] |
| Czesław Kupisiewicz |
1. Kryterium historycznego rozwoju.
2. Teoria poznania (od spostrzegania do myślenia i od niego do praktyki). |
Metody oparte na obserwacji i pomiarze (pokaz, pomiar)
Metody oparte na słowie (pogadanka, wykład, praca z książką)
Metody oparte na działalności praktycznej (metoda laboratoryjna, problemowa, metoda zajęć praktycznych)
Metoda gier dydaktycznych (metoda symulacyjna, sytuacyjna, inscenizacji, burza mózgów)
Nauczanie programowane |
| Franciszek Bereźnicki |
1. Modyfikacja ww. typologii W. Okonia.
2. Próba syntezy dorobku dydaktyki. |
Metody podające (opis, opowiadanie, pogadanka, wykład informacyjny, objaśnienia, praca ze źródłem drukowanym)
Metody problemowe (nauczanie problemowe, wykład problemowy, gry dydaktyczne, dyskusja dydaktyczna, metoda badawcza)
Metody eksponujące (drama, sztuka teatralna, wystawa, ekspozycja, pokaz)
Metody praktyczne (ćwiczenia przedmiotowe, metoda laboratoryjna, pomiar) [3] |
Zestawienie wybranych typologii metod nauczania
Źródło: Opracowanie własne na podstawie literatury z dydaktyki ogólnej |
Dydaktyka w ostatnim czasie – jak zauważa F. Szlosek – dzięki coraz lepszemu poznaniu procesu kształcenia, dzięki szerszej i szybszej wymianie myśli i doświadczeń pedagogicznych – wyraźnie ma tendencje rozwojowe. Nową jakość do procesu nauczania – uczenia się wprowadziło pojawienie się komputera [8]. Coraz mocniej akcentuje się, a przede wszystkim uwzględnia podmiotowość uczącego się, zwiększa się liczba osób kształconych w różnego rodzaju systemach alternatywnych, np. samokształcenie kierowane, seminarium. Pojawiło się wiele nowych metod nauczania.
Omawiając problematykę szkoleń bhp nie sposób nie odnieść się do metod aktywizujących. Przymiotnik „aktywizujących” wzbudza wiele kontrowersji z uwagi na sugerowanie, że mogą być również metody przeciwstawne (pasywne, bierne). Tymczasem funkcją jego stosowania jest podkreślenie aktywności uczestników szkolenia, wzbudzanie większej motywacji do uczenia się i działania, duże zaangażowanie emocjonalne uczestników szkolenia.
Grupę metod aktywizujących wyodrębnił w klasyfikacji F. Szlosek [8]. Dydaktyk ten zaliczył do metod aktywizujących metodę przypadków, metodę sytuacyjną, inscenizację, gry dydaktyczne, seminarium, dyskusję dydaktyczną. Warto tu podkreślić kilka technik realizacji samej dyskusji: okrągłego stołu, wielokrotna, panelowa, metaplan, burza mózgów, czyli sesja odroczonego wartościowania lub giełda pomysłów, kielecka.
Metody aktywizujące są zlokalizowane w strategii problemowej i mogą być stosowane podczas realizacji szkoleń o większym wymiarze godzin.
Problem w dydaktyce – to rodzaj zadania, które uczący się powinien rozwiązać w sytuacji wystąpienia braku niezbędnej wiedzy [8]. Stąd uczestnik szkolenia staje często przed zadaniem (indywidualnego lub grupowego) opracowania zadania, znalezienia odpowiedzi na postawione pytanie, np.:
– Dlaczego doszło do wypadku?
– Jakie procedury zawiodły?
– Jakie wnioski można wysnuć po przeanalizowaniu tego przypadku (zdarzenia)?
– W jaki sposób może zachować się pracodawca, mając do rozwiązania następujący problem? (tu uczestnicy szkolenia otrzymują opis konkretnej, wziętej z życia sytuacji).
– W jaki sposób zapobiegać wypadkom przy pracy?
Rozwiązanie problemu przez uczestników szkolenia powinno przebiegać według następującej kolejności:
1. Tworzenie/stworzenie sytuacji problemowej.
2. Propozycje rozwiązania (stawianie hipotez).
3. Sprawdzenie rozwiązania (weryfikacja hipotez).
Wskazane byłoby, aby prowadzący szkolenie bhp miał w swoim warsztacie pracy przykłady takich sytuacji z praktyki, np. wypadkoznawstwo, które może poddać analizie przez uczestników szkolenia. Warto wówczas zastosować metodę przypadków (pojedyncze zdarzenie), metodę sytuacyjną (ciąg zdarzeń, złożona sytuacja).
Metody uczenia się uczestników szkoleń bhp
W wielu podręcznikach dydaktyki ogólnej nie wyodrębnia się metod uczenia się, traktując je łącznie z metodami nauczania (na przykład W. Okoń proponuje stosownie określenia metody nauczania – uczenia się). Jak podkreśla F. Bereźnicki wyraźnie metody uczenia się wyodrębnił J. Półturzycki [9] w swoim podręczniku, z tym, że nie dokonał typologii [3]. Biorąc pod uwagę fakt, że metody nauczania w pewnym stopniu determinują metody uczenia się uczestników szkolenia, zobaczmy, czy propozycja F. Bereźnickiego może zostać wykorzystana w organizacji szkoleń bhp.
| Metody nauczania |
Metody uczenia się |
Treść szkoleń (przykłady) |
| Metody podające |
Metody recepcyjne (uczenie się przez przyswajanie) |
1. Wybrane regulacje prawne z zakresu prawa pracy dot. bhp.
2. Pokaz przez instruktora sposobu wykonywania pracy na stanowisku pracy. |
| Metody problemowe |
Metody heurystyczne (uczenie się przez odkrywanie) |
1. Analiza przyczyn wybranych wypadków przy pracy i chorób zawodowych i związana z nimi profilaktyka.
2. Ergonomia w kształtowaniu warunków pracy (ergonomia koncepcyjna i korekcyjna). |
| Metody eksponujące |
Metody ekspresyjne (uczenie się przez przeżywanie) |
1. Porządek i czystość w miejscu pracy.
2. Wprowadzenie nowych urządzeń, sprzętu i narzędzi. |
| Metody praktyczne |
Metody ćwiczebne (uczenie się przez działanie) |
1. Próbne wykonanie zadania przez pracownika pod kontrolą instruktora.
2. Samodzielna praca pracownika pod nadzorem instruktora. |
Metody nauczania i odpowiadające im metody uczenia się z przykładami treści bhp
Źródło: Opracowanie własne na podstawie F. Bereźnicki, dz. cyt., s. 309 i nast. |
Metody recepcyjne bazują na uczeniu się przez przyswajanie, przy czym przyswajanie wiedzy może odbywać się na drodze bezpośredniej (obserwacja) lub pośredniej (słowo mówione i drukowane, na przykład teksty rozporządzeń). Ten drugi sposób może mieć duże zastosowanie w szkoleniu organizowanym w ramach samokształcenia kierowanego.
Metody heurystyczne bazują na samodzielnym dochodzeniu do wiedzy, w którym ważną rolę odgrywają środki dydaktyczne, będące warunkiem problematyzacji nauczania, tworzą warsztat samodzielnej pracy uczestnika szkolenia.
Metody o charakterze ekspresyjnym polegają na wykorzystaniu obrazów, filmów, dramy oraz na przeżywaniu określonych wartości o charakterze naukowym, społecznym, religijnym, moralnym. Uczenie się przez przeżywanie rozumieć będziemy jako uznanie prawomocnej obecności przeżyć emocjonalnych w procesie kształcenia – stwierdza W. Zaczyński [10].
Metody ćwiczebne mają istotne znaczenie, gdy chodzi o kształtowanie umiejętności i nawyków, których opanowanie zapewniają odpowiednie ćwiczenia, powtarzane i doskonalone; szczególnie przydatne okażą się podczas prowadzenia instruktażu stanowiskowego (szkolenia wstępne).
Tok ćwiczeń w opanowywaniu umiejętności i nawyków może być następujący:
– uświadomienie osobie szkolonej znaczenia i celu, jakiemu ma służyć ćwiczenie;
– poznanie reguł działania, jak i sposobów wykonywania działania;
– obejrzenie przykładu działania wykonanego przez instruktora;
– pierwsze próbne ćwiczenia z autokontrolą i autokorektą;
– systematyczne wykonywanie ćwiczeń;
– omówienie i ocena przebiegu wykonywania pracy przez pracownika.
Kwestia doboru metod szkoleń bhp wzbudza zainteresowanie z wielu powodów. Bywa, że jest uwarunkowana chęcią optymalizacji procesu szkolenia i potrzebą osiągnięcia wysokiego poziomu jakości, ale zdarza się ostatnio coraz częściej słyszeć głosy krytyki na temat szkoleń bhp. Warto więc dokonać krytycznej analizy literatury na temat metod szkoleń bhp, wykorzystując niezawodnie zasoby dydaktyki ogólnej i dydaktyki przedmiotów zawodowych.
Literatura
[1] W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 1987, s. 246.
[2] T. Kotarbiński, O pojęciu metody, Warszawa 1957, s. 709.
[3] F. Bereźnicki, Dydaktyka kształcenia ogólnego, Kraków 2007, s. 255–256.
[4] W. Zaczyński, Metody nauczania [w:] Pedagogika, M. Godlewski i in. (red.), Warszawa 1974, s. 420.
[5] B. Nawroczyński, Zasady nauczania, wyd. 3, Wrocław 1961.
[6] Z. Zborowski, Unowocześnienie metod nauczania, Warszawa 1966, s. 10.
[7] W. Okoń, Zarys dydaktyki ogólnej, Warszawa 1963.
[8] F. Szlosek, Wstęp do dydaktyki przedmiotów zawodowych, Radom 1995, s. 87–159.
[9] J. Półturzycki, Dydaktyka dla nauczycieli, Toruń 1997.
[10] W. Zaczyński, Uczenie się przez przeżywanie, Warszawa 1990.
dr Teresa Janicka‑Panek
dyrektor, nauczyciel konsultant w Wojewódzkim Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli w Skierniewicach
 |
Artykuł został opublikowany w miesięczniku Atest 11/2012 |
