Obowiązki BHP w małej firmie

Kwestię bezpieczeństwa i higieny pracy reguluje dział dziesiąty Kodeksu pracy. Należy podkreślić najistotniejszy element, iż to  pracodawca w każdej sytuacji ponosi odpowiedzialność za stan BHP w zakładzie pracy, nawet w przypadku jeśli takie zadania zleci pracownikowi ( związane z wykonywaniem zadań służby bhp ).

Najważniejsze obowiązki związane z BHP w firmie zatrudniającej pracowników zawarte zostały w art. 207 par. 2 Kodeksu pracy. Zgodnie z tymi przepisami  pracodawca powinien:

• organizować pracę w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy,
• zapewnić przestrzeganie w zakładzie pracy przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
• wydawać polecenia usunięcia uchybień w tym zakresie oraz kontrolować wykonanie tych poleceń,
• zapewniać wykonanie nakazów, wystąpień, decyzji i zarządzeń wydawanych przez organy nadzoru nad warunkami pracy,
• zapewniać wykonanie zaleceń społecznego inspektora pracy.

Dodatkowo, jeśli indywidualna specyfika obowiązków pracownika polega na pracy z czynnikami szkodliwymi lub niebezpiecznymi, bezwzględnie należy zapewnić mu środki ochrony indywidualnej.

Jeżeli przedsiębiorca zatrudni pracownika lub pracowników na podstawie umowy o pracę ( jak również na podstawie umowy zlecenie ), staje się w myśl przepisów automatycznie pracodawcą i zaczynają go obowiązywać regulacje prawne wynikające z Kodeksu Pracy, szczególnie wszystkie obowiązki związane z BHP. Odmienną sytuacją w kwestii bhp jest przypadek w którym przedsiębiorca prowadzi jednoosobową działalność gospodarczą.

Dla pracodawców bardzo ważny jest fakt, iż zatrudnienie pracowników nie powoduje konieczności stworzenia dodatkowego stanowiska pracy, na którym zakres obowiązków obejmowałby prowadzenie dokumentacji BHP. Jest to tylko jedna możliwości – właściciel może prowadzić te sprawy sam ( w zależności od ilości zatrudnionych pracowników), może również dołączyć je do obowiązków jednego z pracowników ( jeśli ten posiada odpowiednie kompetencje ) lub np. zlecić je specjalistycznej firmie w ramach umowy o usługi bhp bądź tzw. outsourcing bhp. Należy jednak pamiętać, iż niektóre obszary związane z BHP wymagają posiadania odpowiednich kwalifikacji, nie mówiąc już o posiadaniu specjalistycznej wiedzy.

W przypadku, gdy przedsiębiorca zdecyduje się na prowadzenie spraw BHP w swojej firmie na własną rękę, musi pamiętać, że konieczne jest spełnienie warunków określonych w przepisach. Zgodnie z nimi, aby właściciel firmy mógł samodzielnie prowadzić zadania i dokumentację BHP:

• musi posiadać odpowiednie szkolenie z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy,
• liczba zatrudnionych przez niego pracowników nie może przekraczać 10 osób,
• zatrudnia do 20 pracowników, przy czym jego działalność jest zakwalifikowana do grupy działalności, dla której ustalono nie wyższą niż trzecią kategorię ryzyka w rozumieniu przepisów o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy.

Obowiązki BHP w małej firmie

Podczas kontroli warunków pracy zarówno przez Państwową Inspekcję Pracy jak i przez Państwową Inspekcję Sanitarną pracodawca może być w stu procentach pewny podstawowej triady kontrolowanych obszarów:

• posiadania przez pracowników ważnych badań lekarskich ( dopuszczenia do pracy przez lekarza medycyny pracy )
• posiadania przez pracowników ważnych szkoleń z zakresu bhp zarówno wstępnych jak i okresowych
• wykonanej przez pracodawcę oceny ryzyka zawodowego na wszystkich stanowiskach występujących w zakładzie pracy jak i sposobie zapoznania pracowników z powyższą oceną

Metody prowadzenia skutecznego szkolenia BHP

Metody realizacji szkoleń w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy to zagadnienie bardzo bogate w treści, obejmujące wielość i rozmaitość rozwiązań oraz propozycji dotyczących różnorodnych sposobów pracy osób prowadzących szkolenia z uczestnikami, partnerów dialogu edukacyjnego.

Poszukując wiedzy na temat metod kształcenia, odwołamy się do dydaktyki ogólnej, która zajmuje się uczniem i nauczycielem, a w naszym przypadku uczestnikiem szkoleń bhp i edukatorem.
Jak podaje Wincenty Okoń – metoda kształcenia to wypróbowany i systematycznie stosowany układ czynności nauczyciela i uczniów, realizowanych w celu spowodowania założonych zmian w osobowości uczniów [1]. Znaczenie metody podkreśla także Tadeusz Kotarbiński, który zauważa, że „przez metodę rozumie się zwykle sposób z góry określany dla zastosowania go w licznych i podobnych przypadkach” [2]. Franciszek Bereźnicki proponuje posługiwanie się metodą nauczania i metodą uczenia się, wskazując tym samym na komplementarność dwóch aktywności: ucznia (uczestnika szkolenia) i nauczyciela (edukatora bhp) [3].

W metodyce prowadzenia szkoleń bhp przez metodę możemy rozumieć sposób pracy osoby prowadzącej szkolenie (metody szkolenia) i sposób pracy uczestników tegoż szkolenia (metody uczenia się). W takim dualnym podejściu do rozumienia pojęcia metody warto podkreślić fakt wzajemnego warunkowania aktywności podmiotów uczestniczących w procesie szkolenia.
Bardzo trafnie podkreśla to Władysław Zaczyński: „Metoda nauczania to celowo i systematycznie stosowany sposób kierowania pracą uczniów w procesie dydaktycznym, użyty ze świadomością możliwości jego zastosowania” [4]. To ujęcie metody wskazuje na rolę edukatora, jego funkcje pełnione podczas planowania, organizowania i realizowania szkolenia bhp, inspirowanie uczestników do różnorodnych aktywności. Dobór metody szkolenia nie powinien być przypadkowy, lecz wynikać z rozważenia wielu uwarunkowań, m.in. analizy następujących czynników: potrzeby odbiorców szkolenia; staż pracy w zawodzie, środowisko pracy; jaki rodzaj szkolenia, treści; liczba uczestników, warunki organizacyjne szkolenia; dostępność środków dydaktycznych (mediów).

Wybrane klasyfikacje metod prowadzenia szkolenia bhp

Poglądy dydaktyków na temat podziału metod nauczania są bardzo różnorodne. Dokonałam przeglądu klasyfikacji metod nauczania i poniżej prezentuję te, które mogą mieć zastosowanie w metodyce szkoleń bhp.
Warto pamiętać, że w praktyce szkoleniowej metody wzajemnie się integrują i uzupełniają. Wskazane jest stosowanie metod, które angażują uczestnika wielozmysłowo (wzrok, słuch, dotyk, emocje). Wyborowi metody towarzyszy namysł nad dostępnością mediów (środków dydaktycznych, pomocy…).

Dydaktyka w ostatnim czasie – jak zauważa F. Szlosek – dzięki coraz lepszemu poznaniu procesu kształcenia, dzięki szerszej i szybszej wymianie myśli i doświadczeń pedagogicznych – wyraźnie ma tendencje rozwojowe. Nową jakość do procesu nauczania – uczenia się wprowadziło pojawienie się komputera [8]. Coraz mocniej akcentuje się, a przede wszystkim uwzględnia podmiotowość uczącego się, zwiększa się liczba osób kształconych w różnego rodzaju systemach alternatywnych, np. samokształcenie kierowane, seminarium. Pojawiło się wiele nowych metod nauczania.
Omawiając problematykę szkoleń bhp nie sposób nie odnieść się do metod aktywizujących. Przymiotnik „aktywizujących” wzbudza wiele kontrowersji z uwagi na sugerowanie, że mogą być również metody przeciwstawne (pasywne, bierne). Tymczasem funkcją jego stosowania jest podkreślenie aktywności uczestników szkolenia, wzbudzanie większej motywacji do uczenia się i działania, duże zaangażowanie emocjonalne uczestników szkolenia.
Grupę metod aktywizujących wyodrębnił w klasyfikacji F. Szlosek [8]. Dydaktyk ten zaliczył do metod aktywizujących metodę przypadków, metodę sytuacyjną, inscenizację, gry dydaktyczne, seminarium, dyskusję dydaktyczną. Warto tu podkreślić kilka technik realizacji samej dyskusji: okrągłego stołu, wielokrotna, panelowa, metaplan, burza mózgów, czyli sesja odroczonego wartościowania lub giełda pomysłów, kielecka.

Metody aktywizujące są zlokalizowane w strategii problemowej i mogą być stosowane podczas realizacji szkoleń o większym wymiarze godzin.
Problem w dydaktyce – to rodzaj zadania, które uczący się powinien rozwiązać w sytuacji wystąpienia braku niezbędnej wiedzy [8]. Stąd uczestnik szkolenia staje często przed zadaniem (indywidualnego lub grupowego) opracowania zadania, znalezienia odpowiedzi na postawione pytanie, np.:
– Dlaczego doszło do wypadku?
– Jakie procedury zawiodły?
– Jakie wnioski można wysnuć po przeanalizowaniu tego przypadku (zdarzenia)?
– W jaki sposób może zachować się pracodawca, mając do rozwiązania następujący problem? (tu uczestnicy szkolenia otrzymują opis konkretnej, wziętej z życia sytuacji).
– W jaki sposób zapobiegać wypadkom przy pracy?

Rozwiązanie problemu przez uczestników szkolenia powinno przebiegać według następującej kolejności:
1. Tworzenie/stworzenie sytuacji problemowej.
2. Propozycje rozwiązania (stawianie hipotez).
3. Sprawdzenie rozwiązania (weryfikacja hipotez).

Wskazane byłoby, aby prowadzący szkolenie bhp miał w swoim warsztacie pracy przykłady takich sytuacji z praktyki, np. wypadkoznawstwo, które może poddać analizie przez uczestników szkolenia. Warto wówczas zastosować metodę przypadków (pojedyncze zdarzenie), metodę sytuacyjną (ciąg zdarzeń, złożona sytuacja).

Metody uczenia się uczestników szkoleń bhp

W wielu podręcznikach dydaktyki ogólnej nie wyodrębnia się metod uczenia się, traktując je łącznie z metodami nauczania (na przykład W. Okoń proponuje stosownie określenia metody nauczania – uczenia się). Jak podkreśla F. Bereźnicki wyraźnie metody uczenia się wyodrębnił J. Półturzycki [9] w swoim podręczniku, z tym, że nie dokonał typologii [3]. Biorąc pod uwagę fakt, że metody nauczania w pewnym stopniu determinują metody uczenia się uczestników szkolenia, zobaczmy, czy propozycja F. Bereźnickiego może zostać wykorzystana w organizacji szkoleń bhp.

Metody recepcyjne bazują na uczeniu się przez przyswajanie, przy czym przyswajanie wiedzy może odbywać się na drodze bezpośredniej (obserwacja) lub pośredniej (słowo mówione i drukowane, na przykład teksty rozporządzeń). Ten drugi sposób może mieć duże zastosowanie w szkoleniu organizowanym w ramach samokształcenia kierowanego.

Metody heurystyczne bazują na samodzielnym dochodzeniu do wiedzy, w którym ważną rolę odgrywają środki dydaktyczne, będące warunkiem problematyzacji nauczania, tworzą warsztat samodzielnej pracy uczestnika szkolenia.

Metody o charakterze ekspresyjnym polegają na wykorzystaniu obrazów, filmów, dramy oraz na przeżywaniu określonych wartości o charakterze naukowym, społecznym, religijnym, moralnym. Uczenie się przez przeżywanie rozumieć będziemy jako uznanie prawomocnej obecności przeżyć emocjonalnych w procesie kształcenia – stwierdza W. Zaczyński [10].

Metody ćwiczebne mają istotne znaczenie, gdy chodzi o kształtowanie umiejętności i nawyków, których opanowanie zapewniają odpowiednie ćwiczenia, powtarzane i doskonalone; szczególnie przydatne okażą się podczas prowadzenia instruktażu stanowiskowego (szkolenia wstępne).

Tok ćwiczeń w opanowywaniu umiejętności i nawyków może być następujący:
– uświadomienie osobie szkolonej znaczenia i celu, jakiemu ma służyć ćwiczenie;
– poznanie reguł działania, jak i sposobów wykonywania działania;
– obejrzenie przykładu działania wykonanego przez instruktora;
– pierwsze próbne ćwiczenia z autokontrolą i autokorektą;
– systematyczne wykonywanie ćwiczeń;
– omówienie i ocena przebiegu wykonywania pracy przez pracownika.

Kwestia doboru metod szkoleń bhp wzbudza zainteresowanie z wielu powodów. Bywa, że jest uwarunkowana chęcią optymalizacji procesu szkolenia i potrzebą osiągnięcia wysokiego poziomu jakości, ale zdarza się ostatnio coraz częściej słyszeć głosy krytyki na temat szkoleń bhp. Warto więc dokonać krytycznej analizy literatury na temat metod szkoleń bhp, wykorzystując niezawodnie zasoby dydaktyki ogólnej i dydaktyki przedmiotów zawodowych.

Literatura
[1] W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 1987, s. 246.
[2] T. Kotarbiński, O pojęciu metody, Warszawa 1957, s. 709.
[3] F. Bereźnicki, Dydaktyka kształcenia ogólnego, Kraków 2007, s. 255–256.
[4] W. Zaczyński, Metody nauczania [w:] Pedagogika, M. Godlewski i in. (red.), Warszawa 1974, s. 420.
[5] B. Nawroczyński, Zasady nauczania, wyd. 3, Wrocław 1961.
[6] Z. Zborowski, Unowocześnienie metod nauczania, Warszawa 1966, s. 10.
[7] W. Okoń, Zarys dydaktyki ogólnej, Warszawa 1963.
[8] F. Szlosek, Wstęp do dydaktyki przedmiotów zawodowych, Radom 1995, s. 87–159.
[9] J. Półturzycki, Dydaktyka dla nauczycieli, Toruń 1997.
[10] W. Zaczyński, Uczenie się przez przeżywanie, Warszawa 1990.

dr Teresa Janicka‑Panek

dyrektor, nauczyciel konsultant w Wojewódzkim Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli w Skierniewicach

Artykuł został opublikowany w miesięczniku Atest 11/2012

Metody prowadzenia skutecznego szkolenia BHP

Metody realizacji szkoleń w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy to zagadnienie bardzo bogate w treści, obejmujące wielość i rozmaitość rozwiązań oraz propozycji dotyczących różnorodnych sposobów pracy osób prowadzących szkolenia z uczestnikami, partnerów dialogu edukacyjnego.

Poszukując wiedzy na temat metod kształcenia, odwołamy się do dydaktyki ogólnej, która zajmuje się uczniem i nauczycielem, a w naszym przypadku uczestnikiem szkoleń bhp i edukatorem.
Jak podaje Wincenty Okoń – metoda kształcenia to wypróbowany i systematycznie stosowany układ czynności nauczyciela i uczniów, realizowanych w celu spowodowania założonych zmian w osobowości uczniów [1]. Znaczenie metody podkreśla także Tadeusz Kotarbiński, który zauważa, że „przez metodę rozumie się zwykle sposób z góry określany dla zastosowania go w licznych i podobnych przypadkach” [2]. Franciszek Bereźnicki proponuje posługiwanie się metodą nauczania i metodą uczenia się, wskazując tym samym na komplementarność dwóch aktywności: ucznia (uczestnika szkolenia) i nauczyciela (edukatora bhp) [3].

W metodyce prowadzenia szkoleń bhp przez metodę możemy rozumieć sposób pracy osoby prowadzącej szkolenie (metody szkolenia) i sposób pracy uczestników tegoż szkolenia (metody uczenia się). W takim dualnym podejściu do rozumienia pojęcia metody warto podkreślić fakt wzajemnego warunkowania aktywności podmiotów uczestniczących w procesie szkolenia.
Bardzo trafnie podkreśla to Władysław Zaczyński: „Metoda nauczania to celowo i systematycznie stosowany sposób kierowania pracą uczniów w procesie dydaktycznym, użyty ze świadomością możliwości jego zastosowania” [4]. To ujęcie metody wskazuje na rolę edukatora, jego funkcje pełnione podczas planowania, organizowania i realizowania szkolenia bhp, inspirowanie uczestników do różnorodnych aktywności. Dobór metody szkolenia nie powinien być przypadkowy, lecz wynikać z rozważenia wielu uwarunkowań, m.in. analizy następujących czynników: potrzeby odbiorców szkolenia; staż pracy w zawodzie, środowisko pracy; jaki rodzaj szkolenia, treści; liczba uczestników, warunki organizacyjne szkolenia; dostępność środków dydaktycznych (mediów).

Wybrane klasyfikacje metod prowadzenia szkolenia bhp

Poglądy dydaktyków na temat podziału metod nauczania są bardzo różnorodne. Dokonałam przeglądu klasyfikacji metod nauczania i poniżej prezentuję te, które mogą mieć zastosowanie w metodyce szkoleń bhp.
Warto pamiętać, że w praktyce szkoleniowej metody wzajemnie się integrują i uzupełniają. Wskazane jest stosowanie metod, które angażują uczestnika wielozmysłowo (wzrok, słuch, dotyk, emocje). Wyborowi metody towarzyszy namysł nad dostępnością mediów (środków dydaktycznych, pomocy…).

Dydaktyka w ostatnim czasie – jak zauważa F. Szlosek – dzięki coraz lepszemu poznaniu procesu kształcenia, dzięki szerszej i szybszej wymianie myśli i doświadczeń pedagogicznych – wyraźnie ma tendencje rozwojowe. Nową jakość do procesu nauczania – uczenia się wprowadziło pojawienie się komputera [8]. Coraz mocniej akcentuje się, a przede wszystkim uwzględnia podmiotowość uczącego się, zwiększa się liczba osób kształconych w różnego rodzaju systemach alternatywnych, np. samokształcenie kierowane, seminarium. Pojawiło się wiele nowych metod nauczania.
Omawiając problematykę szkoleń bhp nie sposób nie odnieść się do metod aktywizujących. Przymiotnik „aktywizujących” wzbudza wiele kontrowersji z uwagi na sugerowanie, że mogą być również metody przeciwstawne (pasywne, bierne). Tymczasem funkcją jego stosowania jest podkreślenie aktywności uczestników szkolenia, wzbudzanie większej motywacji do uczenia się i działania, duże zaangażowanie emocjonalne uczestników szkolenia.
Grupę metod aktywizujących wyodrębnił w klasyfikacji F. Szlosek [8]. Dydaktyk ten zaliczył do metod aktywizujących metodę przypadków, metodę sytuacyjną, inscenizację, gry dydaktyczne, seminarium, dyskusję dydaktyczną. Warto tu podkreślić kilka technik realizacji samej dyskusji: okrągłego stołu, wielokrotna, panelowa, metaplan, burza mózgów, czyli sesja odroczonego wartościowania lub giełda pomysłów, kielecka.

Metody aktywizujące są zlokalizowane w strategii problemowej i mogą być stosowane podczas realizacji szkoleń o większym wymiarze godzin.
Problem w dydaktyce – to rodzaj zadania, które uczący się powinien rozwiązać w sytuacji wystąpienia braku niezbędnej wiedzy [8]. Stąd uczestnik szkolenia staje często przed zadaniem (indywidualnego lub grupowego) opracowania zadania, znalezienia odpowiedzi na postawione pytanie, np.:
– Dlaczego doszło do wypadku?
– Jakie procedury zawiodły?
– Jakie wnioski można wysnuć po przeanalizowaniu tego przypadku (zdarzenia)?
– W jaki sposób może zachować się pracodawca, mając do rozwiązania następujący problem? (tu uczestnicy szkolenia otrzymują opis konkretnej, wziętej z życia sytuacji).
– W jaki sposób zapobiegać wypadkom przy pracy?

Rozwiązanie problemu przez uczestników szkolenia powinno przebiegać według następującej kolejności:
1. Tworzenie/stworzenie sytuacji problemowej.
2. Propozycje rozwiązania (stawianie hipotez).
3. Sprawdzenie rozwiązania (weryfikacja hipotez).

Wskazane byłoby, aby prowadzący szkolenie bhp miał w swoim warsztacie pracy przykłady takich sytuacji z praktyki, np. wypadkoznawstwo, które może poddać analizie przez uczestników szkolenia. Warto wówczas zastosować metodę przypadków (pojedyncze zdarzenie), metodę sytuacyjną (ciąg zdarzeń, złożona sytuacja).

Metody uczenia się uczestników szkoleń bhp

W wielu podręcznikach dydaktyki ogólnej nie wyodrębnia się metod uczenia się, traktując je łącznie z metodami nauczania (na przykład W. Okoń proponuje stosownie określenia metody nauczania – uczenia się). Jak podkreśla F. Bereźnicki wyraźnie metody uczenia się wyodrębnił J. Półturzycki [9] w swoim podręczniku, z tym, że nie dokonał typologii [3]. Biorąc pod uwagę fakt, że metody nauczania w pewnym stopniu determinują metody uczenia się uczestników szkolenia, zobaczmy, czy propozycja F. Bereźnickiego może zostać wykorzystana w organizacji szkoleń bhp.

Metody recepcyjne bazują na uczeniu się przez przyswajanie, przy czym przyswajanie wiedzy może odbywać się na drodze bezpośredniej (obserwacja) lub pośredniej (słowo mówione i drukowane, na przykład teksty rozporządzeń). Ten drugi sposób może mieć duże zastosowanie w szkoleniu organizowanym w ramach samokształcenia kierowanego.

Metody heurystyczne bazują na samodzielnym dochodzeniu do wiedzy, w którym ważną rolę odgrywają środki dydaktyczne, będące warunkiem problematyzacji nauczania, tworzą warsztat samodzielnej pracy uczestnika szkolenia.

Metody o charakterze ekspresyjnym polegają na wykorzystaniu obrazów, filmów, dramy oraz na przeżywaniu określonych wartości o charakterze naukowym, społecznym, religijnym, moralnym. Uczenie się przez przeżywanie rozumieć będziemy jako uznanie prawomocnej obecności przeżyć emocjonalnych w procesie kształcenia – stwierdza W. Zaczyński [10].

Metody ćwiczebne mają istotne znaczenie, gdy chodzi o kształtowanie umiejętności i nawyków, których opanowanie zapewniają odpowiednie ćwiczenia, powtarzane i doskonalone; szczególnie przydatne okażą się podczas prowadzenia instruktażu stanowiskowego (szkolenia wstępne).

Tok ćwiczeń w opanowywaniu umiejętności i nawyków może być następujący:
– uświadomienie osobie szkolonej znaczenia i celu, jakiemu ma służyć ćwiczenie;
– poznanie reguł działania, jak i sposobów wykonywania działania;
– obejrzenie przykładu działania wykonanego przez instruktora;
– pierwsze próbne ćwiczenia z autokontrolą i autokorektą;
– systematyczne wykonywanie ćwiczeń;
– omówienie i ocena przebiegu wykonywania pracy przez pracownika.

Kwestia doboru metod szkoleń bhp wzbudza zainteresowanie z wielu powodów. Bywa, że jest uwarunkowana chęcią optymalizacji procesu szkolenia i potrzebą osiągnięcia wysokiego poziomu jakości, ale zdarza się ostatnio coraz częściej słyszeć głosy krytyki na temat szkoleń bhp. Warto więc dokonać krytycznej analizy literatury na temat metod szkoleń bhp, wykorzystując niezawodnie zasoby dydaktyki ogólnej i dydaktyki przedmiotów zawodowych.

Literatura
[1] W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 1987, s. 246.
[2] T. Kotarbiński, O pojęciu metody, Warszawa 1957, s. 709.
[3] F. Bereźnicki, Dydaktyka kształcenia ogólnego, Kraków 2007, s. 255–256.
[4] W. Zaczyński, Metody nauczania [w:] Pedagogika, M. Godlewski i in. (red.), Warszawa 1974, s. 420.
[5] B. Nawroczyński, Zasady nauczania, wyd. 3, Wrocław 1961.
[6] Z. Zborowski, Unowocześnienie metod nauczania, Warszawa 1966, s. 10.
[7] W. Okoń, Zarys dydaktyki ogólnej, Warszawa 1963.
[8] F. Szlosek, Wstęp do dydaktyki przedmiotów zawodowych, Radom 1995, s. 87–159.
[9] J. Półturzycki, Dydaktyka dla nauczycieli, Toruń 1997.
[10] W. Zaczyński, Uczenie się przez przeżywanie, Warszawa 1990.

dr Teresa Janicka‑Panek

dyrektor, nauczyciel konsultant w Wojewódzkim Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli w Skierniewicach

Artykuł został opublikowany w miesięczniku Atest 11/2012